Hugo Camps schreef 19 december 1998 in de Elsevier

'Je bent gast in het leven van de ander. Gedraag je dus ook zo'

Het geluk van Herman van Veen

Ouder worden betekent ook je zegeningen zorgvuldiger tellen. 'Wat achter ons ligt, vraagt alle aandacht.' Herman van Veen, 53, kleinkunstenaar en al zo'n dertig jaar op de bühne, maakte onlangs zijn tweede film. Met dochter Bahette in een hoofdrol: 'Er is geen groter geluk dan je dochter bij de make-up te zien zitten en ineens weer het gezicht van haar moeder te zien.'



Als je de recensenten mag geloven is zijn gemoedstoestand een imbroglio: maanzieke dichter, vader Cats der pubers, begenadigd tovenaar, a one man apocalypse, ein Eulenspiegel unsere Tage, de Jacques Brel van de polder, cabaret-Cruijffie, een sjamaan die namens de wereld huilt. Voor het laatste heeft hij zeker de ogen. Immer droeve ogen, wel Hollands blauw.
foto: marco bakker Etiketten, vooroordelen, kritieken, het raakt de 53-jarige harlekijn al lang niet meer. De harde kern wordt niet weggenomen door duizend maskers. Herman van Veen is van het heelal. Wel nog steeds op klompen: 'Ik zing met losse handen, zoals ik vroeger over de dijk fietste.' Oer-Hollander, daar kan niet aan getwijfeld worden, zij het lichtjes getranscendeerd. Shirley McLaine zei het altijd zo: 'Jij hoeft niets meer uit te leggen. Jij hebt zo'n verschrikkelijk Hollands hoofd dat elke uitleg pathetisch wordt. Dan wordt het net zo ridicuul als een neger die een banaan eet op het toneel.'
Een heimatloze met een Hollandse nekspier?
'De Franse krant Le Figaro kopte: De Bataaf Herman van Veen. Ik had mij nooit eerder gerealiseerd dat ik een Bataaf was. Dat krijg je uitgedeeld als je niet in Nederland bent. Voor Fransen ben ik een nog noordelijker noorderling dan Jacques Brel. In het buitenland krijgt Nederlander zijn een bekentenis. Daar besef ik: dat is wat ik echt ben. Ik sta nu wel te zingen in Toronto, maar ik kom gewoon uit Utrecht. Of Nederland een rol speelt in het theater? Pas als je aan de plek denkt waar je niet bent, kom je in beweging. Nee, in het buitenland word je niet méér Nederlander, wel bewuster.'

foto: marco bakker HOLLANDSE LUCHTEN

Herman van Veen is een reiziger. Het ene jaar speelt hij in Duitsland, het andere in Frankrijk, het derde jaar in Canada en Noord-Amerika. Nog nooit heeft hij de Kalverstraat als een gemis ervaren. Maar: 'Dan word je na de voorstelling door zo'n Nederlandse familie in Houston uitgenodigd voor een nazit en na zeven kouwe jenevers staan we om vijf uur in de nacht wel Ik zag twee beren broodjes smeren te zingen. Tranen in de ogen.'
De natie-staat als sentiment, de internationale cabaretier kan het niet helpen. 'De betekenis van Hollandse luchten is mij pas duidelijk geworden in Boston. Na de voorstelling verdwijn je in zo'n stad en opeens zie je dat Boston een Nederlandse stad is die je in Nederland niet kunt vinden. Boston is net niet Leiden."
'In de bar hield een Amerikaans journalist een euforisch betoog over de Nederlandse schilderkunst. De lichtval en de wolken die hij op doek had gezien, lieten hem niet meer los, vertelde hij. Wat hij zei zou ik never ever gehoord hebben in Rotterdam. Ik voelde mij diep gelukkig bij zijn liefdevol geknetter.
Opeens herinnerde ik mij een intens moment van geluk in mijn kinderjaren. Ik was ziek en mocht in het grote bed van mijn ouders liggen. Door de raampjes in defoto: marco abkker slaapkamer zag ik de grote wolken voorbijtrekken. Ik maakte er beesten van, of mensen. Ome Bertus: dikke grote wolk. Dat was onze televisie. Ziek zijn was dus helemaal niet vervelend. Griep hebben in het grote bed van je vader en moeder, de wolken voorbij zien trekken en te weten dat je moeder beneden een bakje bouillon staat te maken, dát is geluk. Het rare is dat je eerst naar Boston moet om die zalige herinnering open te breken.'
Hij roept: scheer je weg, land van idylle. 'Er bestaat alleen maar schaamteloos bewustzijn van datgene wat je mag doen. Ik heb dus het recht om te zeggen dat Nederland de spons van Europa is. De Nederlandse delta is letterlijk en figuurlijk de aars van Europa. Alle rotzooi wordt hier de zee in gekieperd. Ik hoorde laatst hoe een boer die tot aan zijn kloten in het water stond, gepamperd werd met wat toezeggingen over een kostenvergoeding. Dat is zo laf. We staan aan de rand van het verzuipen, maar het wil niet geweten worden. De apocalyps hangt gierend over de tomatenplant en het is erg druk bij Albert Heijn.'
Nu met donkere stem: 'Nederland is ook mijn litteken. Dat werd het ineens toen ik in Zuid-Afrika was. Ik zag de beelden, de huizen, de vormen en ik wist: dat ben jij ook. Ik stond voor de schilderijen van de voortrekkers en zag die koppen. Dat waren mijn buren. Het zijn nog steeds de koppen van mensen die over de Dam lopen. Of op een fiets door Franeker rijden. Dat hangt daar in galerijen. 'De geschiedenis is nog niet klaar voor wat er door de voorvaderen is aangericht in Zuid-Affika. Of in Indonesië. Hoe moet je een volk duidelijk maken dat wat toen verzet was, nu democratie is? Terwijl de fysieke werkelijkheid niet of nauwelijks is veranderd. Het voetpad naast de autoweg is het harder dan het asfalt."
Concluderend: Nederland is een transitogevoel. 'Ik moet altijd aan een kade denken. Waar oneindig veel informatie uit alle hoeken van de wereld samenkomt. Iedereen begint min of meer op die kade, ook de Rolling Stones. In Nederland is altijd de hele wereld. Tegelijkertijd: door de vluchtigheid van die kade verankert zich heel weinig. Het houvast is zoek. En toen er nog een anker was hing het diep in Afrika, diep in Indonesië. Het enige wat Nederland groot heeft gemaakt is het waarnemen van de vluchtigheid op de kade. De schilderskunst heeft die beweeglijkheid magistraal vastgelegd.

ULTIEME STILTE

De zeewind houdt de duisternis weg. 'In Brabant zie je hoe het roomse monster zich gehecht heeft. Het trekt zich uit kathedralen op die niet meer zijn om te houwen. Nog zuidelijker, in Munsterland, werden de oorlogen niet door de mens bepaald. In het diepste Zuiden van Duitsland zie je dat nog beter. Daar cirkelt de wind in een dal. Als je in een gat van die wind zit, ontstaat ultieme stilte. Dan kan alles rotten en stinken. Daar kan een Hitler zijn gang gaan. Conservatisme is een luwte die onbereikbaar is geworden. Zo zal Nederland nooit zijn. In Beieren en Rusland heerst het land. In Nederland heerst de zee. Het zijn niet de mensen die het dal hebben gemaakt, het is de waanzinnige natuur die de mensen vormt en dat nog steeds doet. De aarde is ons de baas. Ze slaat meedogenloos terug, en niet zo'n klein beetje.'

Zijn boodschap is helder: zonder respect voor de omgeving, is er geen respect voor de mens. Dat heeft hij niet van een of andere Sartre of van Groen Links, het inzicht is uit observatie ontstaan. 'Herinner jij je nog die autoloze zondag? Als artiest had ik een vergunning om naar Winschoten te rijden. Toen ik de volgende ochtend terugreed, had de Veluwe de weg van Zwolle naar Amersfoort teruggenomen. Er lagen zoveel blaren, takjes en rotzooi dat ik met een gangetje van dertig kilometer per uur over de autoweg sputterde. In 24 uur. Stel je voor dat-ie drie maanden dicht was geweest. De natuur zegt gewoon: pardon, gaan we niet meer rijden? Mooi zo.'
Cultuur is franje. 'We hebben geen schijn van kans tenzij er een collectief inzicht komt. Cultuur is wel de meest integere vorm van signaleren. Het zijn de dansers die de revolutie maken. De informatiemaatschappij helpt: we kunnen nu alles tegelijkertijd weten. Een journalist van Die Welt kon een minuut na de State of the Union van Schröder vaststellen dat de inaugurele rede van de nieuwe Bondskanselier niet afweek van die van Kohl. Je kon de teksten over elkaar heen leggen. Dat weten we nu door een druk op de knop van een computer. De kop van Schröder is anders dan die van Kohl, maar zijn taal is dezelfde. Nee, er is geen vooruitgang, er is alleen sprake van herhaling. De concentrische cirkels van de geschiedenis, altijd weer kom je ze tegen.'
Herman van Veen is gevierd om zijn kunst en kunstjes in Duitsland, vooral in de oude DDR. Wat heet, hij is er een nationale ster. Het ligt ook aan de taal. 'De Duitse taal is geschapen om te zingen. De Franse taal bevindt zich heel erg in het hoofd, de Nederlandse in de keel. Duits is een borsttaal die zich situeert rond de hartstreek. Het is niet voor niks dat de liedkunst in Duitsland een grote kunst is. Dat het zich goed zingt. Een ander aspect is dat ik veel moed heb om te zeggen wat ik denk en wat ik voel. Dat is in dit grote land ongebruikelijk. In Duitsland gaan de gedachten het woord vooraf. Voor iets tot taal komt heeft het al een lange weg afgelegd. Ik flap er alles uit. Mijn humor is absurd en fel.'

MANDELA

Het wapen tegen armoede is kennis, zegt hij wijs. 'Zoals onze ontwikkelingshulp nu gaat, is het alleen maar verspilling. Het leidt tot een omgekeerde afhankelijkheid. Het knappe van Mandela is dat hij als een van de weinigen heeft ingezien dat westerse ontwikkelingshulp een omgekeerde vorm van kolonisatie is. Een manier om grip te houden op de groei. Pronk was een pater zonder pij. Hij verkocht een theorie. Alsof mijn gezondheid ook de gezondheid van de Masai zou zijn. Je kunt alleen maar iemand helpen als degene die hulp ontvangt, mag bepalen hoe de hulp er uitziet. Als gever heb je geen ander recht dan het recht van de ontvanger.'
De vooruitgang functioneert op het mechanisme van de zondebok. 'Dat loopt slecht af.' We zijn nog te redden als er collectief inzicht ontstaat. 'Als het bewustzijn ontstaat dat het water niet veel anders is dan wij. Dat jij je omgeving bent. We zijn vergeten hoe verdomd lekker een appel smaakt. Dat geniale geluid van het kraken van een appel, het sap dat in je mond vloeit. De appel leert ons dat het hele leven een communicerend vat is. Religie is de ontkenning van die logica. Tevergeefs: we zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en met nog geen duizend Ulsters kunnen we ons van elkaar bevrijden.'

Herman van Veen heeft een nieuwe film gemaakt: Nachtvlinder. Het was zwaar werken, in barre kou. Het was lang zoeken naar stilte aan het Noordzeestrand. 'De film gaat over het conflict tussen opportunisme en feiten, tussen mensen die weten en mensen die geloven.' Het is zijn tweede film. In 1979 regisseerde hij Uit Elkaar. Een kassucces. 'Ik moest die film maken omdat ik volledig in de knoop zat. Ik lag in een scheiding van iemand van wie ik zielsveel hield, bij wie ik kinderen had en tegelijkertijd was het onvermijdelijke gebeurd: we hadden geen gemeenschappelijke beleving meer. Ik had altijd gedacht dat mijn bestaan een gezin was en daarnaast zingen, reizen, schrijven. Alles stond volledig stil. Ik moest de angst afpellen. En film was daar op dat moment het enige geschikte medium voor.'
Ook voor deze film zat hij in een knoop. 'Een van mijn allerbeste vrienden was stervende. Ik had geen taal meer. Ik zei hem: "Als je in de hemel bent stuur mij dan een vlinder met de kleuren van je ogen." We lachten en we jankten. Een gesprek was niet meer mogelijk.
'Weken later speelde ik in Gooiland in Hilversum. Ik las een stukje voor over de dood van mijn vriend. Terwijl ik lees valt er een bruine vlinder over het papier in mijn hand. De achthonderd mensen in de zaal denken: een special effect. Ik weet dat het herfst is en dat vlinders zich niet aan afspraken houden. Het conflict was er: weten of geloven?'

HARD VAK

Zijn dochter Babette heeft een prominente rol in de film. De weken dat ze samen waren, heeft hij haar anders leren kennen. 'Wat wij doen is een hard vak. Je moet een goede conditie hebben en een helder hoofd. Je moet je tanden er voor poetsen. Je staat voortdurend bloot aan alle mogelijke zin en onzin. Je wordt publiekelijk gefileerd. Tijdens de opnamen van de film heb ik gezien dat zij dat wist. Dat heeft me verbaasd. Ik vermoedde niet dat Babette al zoveel uitgedeeld had gekregen. Dat ze had leren incasseren en toch volledig bij zichzelf is gebleven.
'Het was een ontnuchterende openbaring omdat ik die dochter niet zo heb leren kennen. Zij heeft altijd gehoord: ik doe nu dit, ik ga nu met, ik woon nu daar. En nu stonden we met elkaar in de kou. Dagenlang. Ze had een snelheid die ik maar moeilijk bij kon houden. En nog belangrijker: zij was in staat mijn onzekerheid weg te nemen. Er is geen groter geluk dan je dochter bij de make-up te zien zitten, te kijken naar het gefriemel in haar haar en ineens weer het gezicht van haar moeder te zien. Als ik geweten had dat het resultaat van een gesprongen huwelijk zo'n supermooi wezen zou worden, was ik in de periode van de scheiding nooit zo verdrietig geweest. In de schminkkamer begreep ik: wat achter ons ligt vraagt alle aandacht. Het verleden is het harnas voor het verdriet dat nog moet komen. Alleen wie omkijkt kan gewapendjanken.'
Nog lyrischer wordt hij over Ramses Shaffy. 'Ramses is in de film een strandjutter. Hij schreeuwt tegen de hemel: wie kan een dood kind levend maken? Die ene schreeuw is zo waanzinnig mooi. Alleen al voor dat ene moment is het goed dat de film gemaakt is.
'Nachtvlinder is meedogenloos in de constatering dat alles afhankelijk is van alles. En dat het individu dus een geweldig misverstand is. Op het moment dat je denkt datje het begrijpt blijkt het volstrekt anders te zijn. En dat had je kunnen weten.' Ouder worden betekent ook dat je je zegeningen zorgvuldiger gaat tellen. 'Iedereen denkt dat ik een zweverige tobber ben, maar ik heb talent voor geluk. Mijn ouders leven nog. Ze zijn nu in de tachtig. Ik kijk de laatste tijd met een veel grotere helderheid naar mijn moeder omdat ik dat beeld niet kwijt wil. Mijn ouders zijn er nog, omdat we altijd een plan hebben met elkaar. Al is het maar mosselen eten bij mijn zuster. Ik weet dat mijn moeder dat de laatste keer zo gezellig vond dat ze haar uiterste best zal doen om er volgend jaar weer bij te zijn. Na het mosselfeest belde ik haar: mam, ik heb te veel gegeten, ik ben zo winderig. Waarop zij dan weer zei: opa had dat ook na het eten van mosselen. En zo krijg ik iets over mijn opa te horen wat ik nooit gehoord zou hebben als we die mosselen bij mijn zus niet hadden gegeten. Meestal bedekt de kuch de scheet.'

EERBETOON

Het succes duurt al dertig jaar. Elk jaar op tournee. Vier jaar in het buitenland en een jaar in Nederland. Succes kan niet verklaard worden. 'Ik blijf al dertig jaar bij mezelf. Ik ga niet proberen iets te bewijzen. Toneel leeft slechts zin als je alles terug kunt brengen naar het gootsteenbakje waar het vandaan komt. Ik hou van mijn vak, maar het heeft weinig te maken met op het toneel staan. Het gaat meer om de man die zorgvuldig het doek dichttrekt voor jou, als een soort eerbetoon. Dat is voldoende om buitengewoon tevreden te zijn.'

De midlife crisis is voorbij. 'Hij was kort maar hevig. Ik ben over de collaps heengestapt en heb toen voor mezelf beslist dat ik mag. Ik zing en speel nu op het gevoel van: het staat er hoor en als jij het niet ziet is dat jouw keuze. De woede is weg. Ik rijd nu vier keer om de rotonde heen voor ik door iemands pui knal. Die vredigheid heb ik veroverd. Ik zoek de revolutie niet meer, ik zoek de getuigenis.
'Ik heb altijd een boekje bij me met de brieven die Franz Schubert schreef aan zijn broers In een van de brieven schrijft hij: ik heb geen fuck, ik heb syfilis, ik heb niemand die van mij houdt, en toch ben ik extreem gelukkig. Want ik weet voor wie ik schrijf. En weet je voor wie hij schreef? Hij gaf de woorden terug aan het water en aan de bergen. Dat inspireert mij. Ik geef de woorden terug aan het moment. Het is niet voor ooit, het is niet van toen, het is alleen maar van het moment. Een split second als wonder. Callas had dat ook. Als zij begon te zingen was er alleen maar nu. Ze was niet eens projectie.'
Gelukkig getrouwd, ook dat. 'Met een Franstalig meisje uit België. Ik heb geleerd: je bent gast in het leven van de ander Gedraag je dus als gast. Geluk is een realiteit, al is de weg erheen zo dun als het randje van een scheermes. Nee, ik ben niet bang meer voor verraad. Verraad is niet begrepen herhaling. En een ding weet ik zeker: elke schuld ligt in de toekomst. Ja ja, u heeft vandaag gesproken met een man zonder schuld en spijt.'


Hugo Camps


terug naar de index