| TERTIO Kris Somers |
"Het mooie aan de herinnering is dat ze voortdurend verandert" |
30 april 2014 |
We ontmoeten de kunstenaar op het landgoed de Paltz in Soest, op een steenworp van zijn geboortestad Utrecht. Het is de thuis van het Herman van Veen Arts Center dat er concerten, festiviteiten en lezingen organiseert, waarbij het accent vooral ligt op het creëren van exposities en speelmogelijkheden voorjong talent. In november is het vijfentwintig jaar geleden dat de Verenigde Naties het Kinderrechtenverdrag ratificeerden. Hebben we reden tot vieren? "In het Kinderrechtenverdrag ligt het antwoord op alle grote vragen die de wereld zelf stelt.Als dit verdrag zou worden nageleefd, zou je in Bijbelse termen kunnen zeggen dat er 'vrede op aarde' zou zijn en 'in de mensen een welbehagen'. Naleving van het Kinderrechtenverdrag zou immers dat alle kinderen ter wereld onderwijs zouden krijgen, dat ze allen zouden kunnen rekenen op gezondheidszorg, dat ze stuk voor stuk zouden wonen in een veilige omgeving, dat ze een onaantastbaar recht op hun mening en hun lichaam zouden hebben enzovoort. Als dat alles verworven is, daagt er voor de mens een nieuwe toekomst. Ik heb heel veel vertrouwen in de mogelijkheden die de kinderrechten de mensheid bieden, iets te leren over zichzelf." "Er zijn in de voorbije vijfentwintig jaar wel degelijk kleine en grote stappen vooruit gezet. Maar er is inderdaad nog ongelooflijk veel werk voorde boeg. Het kan niet dat er nog steeds kindsoldaten zijn. Het is onaanvaardbaar dat kinderen nog steeds in fabrieken worden uitgebuit.Wereldwijd zijn er helaas dagelijks schrijnende voorbeelden van hoe kinderrechten met voeten worden getreden. Het cynische is dat elke verstandige mens weet dat de mensheid erop vooruitgaat als we de kinderen in hun rechten respecteren, maar dat bewust of onbewust toch telkens weer andere belangen voorrang krijgen in de samenleving. Het economische winstbejag staat helaas altijd centraal. Maar ik geloof, neen ik weet, dat je op wereldniveau economisch niet zinvoller kan handelen dan door zorg te dragen voor de zwaksten. Met zorg voor de zwakste voorkom je de vluchteling. Zo verlos je immers mensen uit armoede en uitzichtloosheid en daardoor vermijd je de migratiestromen die daaruit voortkomen." Welke volgende stap is vandaag nodig om de naleving van de kinderrechten te verzekeren? "Een kind heeft recht op veiligheid, dus je mag er geen bom op gooien en er geen bom van maken. En toch gebeurt precies dat. We hebben daarom nood aan een systeem dat landen en mensen die zoiets doen, kan aanklagen en bestraffen. Een land is verantwoordelijk voor zijn rechtssysteem. Het Kinderrechtenverdrag is een verzameling van intenties die de ratificerende staten zelf in de praktijk moeten omzetten. Alleen stel ik vast dat dit een tergend traag proces is. Ondertussen vallen mensen uit de boot. Een kind uit het Zuiden dat met zijn ouders naar Europa vlucht, is zowel 'slachtoffer' van de noodzaak van zijn ouders als van het land waar het terechtkomt in de mate dat dit land diens rechten niet respecteert. Mensen begrijpen pas echt wat er op het spel staat, zo blijkt, als ze zelf een kind hebben dat zorg behoeft. Zei Jezus niet: 'Laat de kinderen tot mij komen'? Wie de zorg voor het kind centraal plaatst in het maatschappelijke debat, die komt als vanzelf tot dejuiste oplossingen. Ik denk dat alle grote religieuze tradities het daarover eens kunnen zijn." In uw werk gebruikt u regelmatig herinneringen uit het eigen verleden. Hoe beleeft u de tijd? "Het mooie aan de herinnering is dat ze voortdurend verandert. Niets staat vast, zelfs je herinnering niet: er komt telkens een nieuw licht op de gebeurtenissen schijnen. Dat maakt 'herinneren' tot een zeer vruchtbare en creatieve bezigheid. Je hoort wel eens: 'zo goed het vroeger was, is het vroeger nooit geweest'. Dat klopt, omdat je vanuit het nu naar vroeger kijkt met andere ogen. 'Waarachtigheid' vind ik in die zin een mooi woord: voor mij klinkt het als 'niet de waarheid, maar 'achtig' de waarheid'. Naarmate je ouder wordt, besef je telkens weer hoe alles anders is dan je dacht dat het was. Ga je naar het huis waar je geboren bent, dan is het verbluffend klein geworden. De gang waarvan je dacht dat hij een straat breed was, blijkt in de hete was gekrompen te zijn.Tijd en herinnering staan dus niet vast, maar leven. Je bent er ook nooit mee klaar: de tijd is nooit af." Wat betekent vriendschap voor u ? (Denkt lang na) "Dat is een moeilijke vraag. Ik heb vele vrienden en weinig vrienden: je hebt volgens mij immers altijd meer vrienden dan je dacht en tegelijk ook minder. Vriendschap is heel belangrijk, maar ik koppel dat niet aan de regelmaat waarmee ik mensen zie of spreek. Je kan bijvoorbeeld vrienden hebben die je nooit ontmoet hebt. Zeker in mijn vak. Als ik problemen heb of verdriet ervaar, manifesteren zich personen die ik vaak niet ken, maar die me getuigend met meer vriendschap bejegenen dan sommige mensen die ik in mijn omgeving heb. Ik heb wel eens gezegd: 'liefde doe je'. Vriendschap en liefde hoeven inderdaad geen abstracte begrippen te zijn. Soms komen ze uit onverwachte hoek." Toch heeft u ook mensen die U een heel leven meedraagt. "Zeker. Een mooi voorbeeld is pianist Erik van der Wurff. Erik en ik zijn collega's, we delen een ambacht. We hebben iets 'vredigs' met elkaar: ik heb met die man nog nooit woorden gehad. En ik vertrouw erop dat ik er met hem ook nooit zal krijgen. Hij is mij bijzonder vertrouwd." De zakelijke leiding van uw onderneming is in handen van Edith Leerkes, die u ook op het podium en in de studio met zang en gitaar begeleidt. Een bewuste keuze om twee werelden te verbinden? "Ik ben heel intuïtief in het uitkiezen van de mensen met wie ik wil samenwerken. Ik aanvaard mensen met een bepaalde 'sfeer' makkelijker in mijn omgeving dan anderen bij wie die sfeer ontbreekt. De bekwaamheid komt voor mij pas op de tweede plaats. Dat is misschien weinig pragmatisch, maar in mijn vak kan dat moeilijk anders. Met iemand musiceren doe je immers altijd vanuit een gedeelde sfeer. Niet vanuit overwegingen zoals efficiëntie en effectiviteit. In kunst draait alles om het wachten op een moment om iets te kunnen creëren. Creativiteit is niet vooraf gedetermineerd, maar wordt bepaald door het moment. Je hebt mensen nodig die met elkaar dat moment afwachten of net anticiperen. Je kan dat niet uitleggen: het is een kwestie van zintuiglijk met elkaar bezig zijn en op dezelfde golflengte zitten. Ik trek dat ook door naar Harlekijn Holland (de vennootschap van Herman van Veen, nvdr). Zo is onze juriste iemand die ik al van voor haar rechtenstudies ken en die zich na het behalen van haar diploma spontaan kwam aanbieden: 'En nu kom ik bij je werken'. Ze is inmiddels al twintig jaar bij ons." U zingt, spreekt en schrijft openhartig over de barsten in uw leven. Is vergeving bovenmenselijk? "Breuken in relaties kunnen soms het begin zijn van een ander mooi verhaal. Maar zonder vallen gaat het niet. Vergeving is dan weer een complex begrip. Een geveld oordeel is altijd gebaseerd op te weinig kennis. In relaties tussen mensen weet je nooit genoeg over het waarom van hoe mensen zijn of wat ze doen, over hun achtergrond. Vergeving is het optimum van empathie. Met oordelen over mensen heb ik het moeilijk: wetten maken rechters mogelijk, maar zullen nooit de subtiliteit hebben om te gaan graven naar de zo belangrijke waaromvragen over wat aan de basis ligt van menselijk handelen. Daarvoor heb je de menselijke blik van empathie nodig. Ik denk dat het heel belangrijk is niet op te houden met te willen begrijpen. Je moet de beweegredenen van mensen als een ui afpellen, om zo tot de kern te komen. En daarin ligt de sleutel voor vergeving. Je kan dat toepassen op allerlei maatschappelijke debatten en in je persoonlijke leven. Makkelijk is het nooit. Ik kende ooit een oude mevrouw die me in een moeilijke periode op het hart drukte: 'Herman, wat je moet leren is de heilige onverschilligheid. Dat is waar jij telkens vastzit'." De Tweede Wereldoorlog en het lot van de joden in die tijd lopen als rode draden door uw werk. "Mijn moeder heeft me wel eens verteld over haar joodse afkomst, maar wou daarover nooit uitweiden. Dat was voor haar taboe. Uit mijn jeugd herinner ik me dat ze af en toe iets zei over haar moeder, maar dat dan telkens weer die stilte viel. Ik weet er dus niet veel van, maar haar moeder was van Duits-joodse afkomst. Ikzelf ben geboren en opgevoed in die thematiek van de Tweede Wereldoorlog, zowel langs vaders- als langs moederskant. De oorlog, die nooit meer mag gebeuren, is mijn leven lang een thema geweest. Ik speel opvallend veel in synagogen." Waarom bent u gaan schilderen? "Dat had te maken met het verlies van mijn ouders. Ik heb het een tijd erg moeilijk gehad met het wegvallen van de onvoorwaardelijkheid die toch eigen is aan ouderliefde. Ik heb daar nooit een voorstelling van kunnen maken. Ik denk ook niet dat ik dat zou kunnen. Maar llijk enorm op mijn vader: ik sta hem als het ware 's ochtends voor de spiegel te scheren. Op een bepaald moment keek ik naar mijn handen en herkende ik er de handen van mijn vader in. Ik vroeg mijn handen in gedachten: 'Wat zouden jullie nu doen als jullie mijn vaders handen waren?'Toen ben ik gaan schilderen. Als ik schilder, heb ik het gevoel dat ik op een of andere manier dichter bij mijn ouders ben dan wanneer ik zing of schrijf. Schilderen creëert voor mij een sfeer waarin ik me thuis voel op een andere manier dan dat het geval is wanneer ik musiceer. In die stille ruimte voel ik hun aanwezigheid. Die zie ik ook in mijn doeken. Wanneer ik schilder, hoef ik ook geen muziek of ander geluid om me heen. Ik ben dan alleen met het licht." Wie of wat is God voor u ? (Denkt lang na) "God maakt het voor mij mogelijk te vertellen over het meest wezenlijke wat verteld moet worden. In mijn beleving gaat het dan om het fenomenale geschenk dat leven is. Ik kan God niet zien als iemand of als iets dat al dan niet bestaat. Dat weet ik niet. Maar ik denk dat onze werkelijkheid onvoorstelbaar veel complexer en boeiender is dan wij beseffen. Er valt zo ongelooflijk veel te ervaren, als we ons daar maar voor openstellen. Het leven is een oneindige aaneenschakeling van ervaringen en uit elke ervaring ontstaat een nieuwe vraag. Het antwoord op die vraag leidt altijd weer tot een nog interessantere vraag. En de volgende vraag komt pas als de vorige beantwoord is. Omdat je er dan pas klaar voor bent. Vertelt een wetenschapper me over de oerknal uit het niets, dan stel ik de vraag naar het niets. De fascinatie ligt voor mij in wat ik nog niet weet: het antwoord op de volgende vraag. God is de moeilijkste vraag van allemaal. Ik beweer niet in God te geloven, maar ik weet iets ten diepste dat me een onvoorstelbaar vertrouwen geeft in het antwoord dat ik nog niet heb. Ik denk dat er een moment zal komen waarop het antwoord zal zijn: 'Dat had je niet gedacht, hè?' (glimlacht) Als iemand me vraagt: 'Gelooft u in God?', dan zeg ik: 'Neen, maar ik laat me graag verrassen'." Hoe leest u de Bijbel? "Ik speel dus vaak in kerken en synagogen. Ik kan het ook ongelooflijkgoed vinden met priesters en rabbi's. Ik voel me diep verbonden met mensen die vertellingen kunnen uitleggen." "Over de Bijbel is vijftienhonderd jaar gedaan van mondelinge overlevering tot schrift. Dan verandert er onderweg wel al eens iets. Maar dat is niet de essentie. Waar het om gaat, is de legitimering van de vraag. De Bijbel, de Koran, de encyclopedie of zelfs Wikipedia: telkens zijn het antwoorden, gevonden door mensen. De Bijbel is een verzameling van verhalen, opgetekend door mensen, over wat niet te bevatten is, wat nog niet begrepen is. Er is moed voor nodig bewust te verdwalen in de grote levensvragen. De Bijbel is het boek van de wandelaar." U komt graag in België. Wat valt u het meeste op wanneer u de grens over gaat? "Wat ik mooi vind in België, is dat heden en verleden er zo in elkaar verstrengeld zijn. In een stad zoals Gent of Brugge vloeien middeleeuwse gebouwen en moderne architectuur schijnbaar moeiteloos in elkaarover." En de mensen? "Je kan niet generaliseren, maar mijn ervaring is dat Belgen introverter zijn dan Nederlanders. Dat heeft er volgens mij mee te maken dat Nederlanders een volk van zeevaarders en schilders zijn. Licht en wind. In Belgische kunst en literatuur ervaar ik een groter besef van absurditeit. België is voor mij ook het land van strips. Nergens elders ter wereld vind je antiquariaten vol stripverhalen. België is ook, samen met Duitsland, een van die zeldzame landen waar optredens soms tot 's nachts duren omdat het publiek weigert de zaal te verlaten wanneer het doek valt. Dat zegt wel wat." Wat is geluk? "Geluk is voor mij, vrij van ziekte, angst en alles wat een mens onvrij maakt, zintuiglijk de werkelijkheid voluit mogen ervaren. Het eenvoudige feit datje hier nu zit en datje dit moment kan ervaren door het te bekijken, te beluisteren, te betasten en te ruiken, dat is gelukkig zijn. Op het toneel heb ik daar ook echt nood aan: zintuiglijk in de volheid van het moment gaan staan. Daarin ligt de sleutel tot alles wat ik daar doe: ik zoek de openheid om ook de man op rij zeven te voelen die met zijn vrouw is meegekomen omdat hij moest. Zodat ik ook daar weer iets mee kan gaan doen." Cultureleduizendpoot met hart voor kinderen Zanger, musicus, clown, cabaretier, schrijver, schilder,... Het volledige curriculum van Herman van Veen (1945) overlopen is haast onbegonnen werk. Van zijn hand verschenen tot op vandaag 175 cd's, 21 dvd's, een zeventig boeken en scenario's voor speelfilms en muziektheatervoorstellingen. De geestelijke vader van de tekenfilm-eend Alfred Jodocus Kwak was vanaf zijn zeventiende achtereenvolgens vrijwilliger, bestuurslid en welwillendheidsambassadeur voor UNICEF. Hij richtte organisaties op die aandacht vragen voor de Rechten van het Kind. Van Veen is op tournee in ons land met zijn voorstellingen voor een kus en Kunt u nog eens. Eind mei verschijnt zijn boek Een ogenblik, "verhalen over huis en hof, over waar we wonen, hoe en met wie". In het najaar brengt hij een nieuwe cd uit: Voor 'ik het vergeet. Op 17 en 18 december vertelt en zingt hij in twee Vlaamse kerken het kerstverhaal. (KS) Voortickets en alle informatie: www.hermanvanveen.com |