| Luister Paul Janssen |
De zielsverklanking van |
april/mei 2012 |
|
I rock and I rock and I rock me to sleep Edith Leerkes, gitariste en partner in kunstzaken van zanger, entetainer, schrijver, schilder en kunstenaar Herman van Veen. vertelt het alsof het vanzelfsprekend was, alsof het zo moest zijn. Alsof het aan de hemel geschreven stond dat zij en Herman van Veen een jarenlang 'slapende' erfenis van een onthutsende tijd tot leven zouden wekken. Het jonge meisje is de Duits-Roemeense Selma Meerbaum-Eisinger. Zij werd op 16 december 1942 in een Duits werkkamp in de Oekraïne vermoord. Ze was slechts achttien jaar oud. Haar dagen in het werkkamp verlichtte ze met iets meer dan vijftig gedichten. Haar laatste geschreven woorden waren: Das ist das Schwerste: sich verschenken ... dann hat der Rauch aus sich eine Wolke gemacht. 'Tot het laatst toe schreef ze over hoop, over liefde', zegt Leerkes. 'Het zijn antwoorden in schoonheid op wat nooit meer mag gebeuren, Wij kunnen daar niet voor zorgen. Maar wij kunnen er zolang wij leven wel iets aan doen. Daarom bezingen we het lot van dit meisje in haar gedichten 'We willen haar in schoonheid herinneren', voegt Herman van Veen er zachtjes aan toe. Van Veen en Leerkes zetten daarom tien gedichten op muziek - sommige vertaald naar het Engels en Frans om het internationale belang te onderstrepen - en namen het met enkele eigen reflecties over het leed van Selma en met medewerking van onder anderen Rena Meyer Wiel, Lori Spee en Jasper Ie Clercq op tot de cd Songs in the distance. De twee coupletten waarmee deze pagina's beginnen en eindigen vormen het eerste en laatste couplet van de Engelse versie van Schlaflied für mich, Lullaby for inyself, dat Leerkes en Van Veen van schrijnend lichtvoetige muziek hebben voorzien en dat Leerkes zingt, begeleid door haar zoon Marnix Dorrestein en Stochelo Rosenberg. We hebben het bewust niet willen brengen als een zwaar project', zegt Leerkes over de toon van de cd. De geschiedenis alleen al is verdrietig genoeg. Wij wilden onze blik richten op de schoonheid van de teksten, een ode aan Selma en ook aan onze ouders die daar midden in diezelfde waanzin van de Tweede Wereldoorlog zaten. Onze ouders hebben ons altijd gezegd waakzaam te blijven. Voor hen werd alles gewogen aan die apocalyptische tijd. wij waren daar niet bij.' 'Ik zat in het babyverzet'. zegt Herman van Veen geboren op 14 maart 1945, met een melancholieke glimlach. 'Mijn eerste diarree was een streep door de rekening van de bezetter. Maar de vraag is natuurlijk of een symfonie mooier wordt als je de omstandigheden kent. Je hoort iets, je leest iets, dat raakt je. Zo moet het met Selma ook zijn. Wij zijn betoverd geraakt door haar teksten. Het verhaal kwam daarna pas.' Ze gingen op zoek, onder andere in de nalatenschap van Selma's oom, de dichter Paul Celan, om meer te weten te komen over deze jongedame. 'Pas toen kwam die donkere wolk', zegt Van Veen. 'Terwijl onze insteek de tover van de taal was. Dat hebben we uiteindelijk in de muziek willen vangen.' En ook die muziek leek te wachten op deze teksten. 'Normaal ben ik een diesel als het om het schrijven van muziek gaat', zegt Leerkes. "Behalve bij deze teksten.' 'Als je het deftig wilt zeggen, zeg je: de muziek schreef zichzelf', voegt Van Veen toe. Hij loopt naar de piano. 'Dat gaat zo: er is een tekst, die tekst heeft een ritme: padi padidom padidom padidom.' Het ritme verlaat zijn mond als een vanzelfsprekende tekstmelodie. Dan slaat hij een akkoord aan dat er perfect onder past. 'Dat is er al. We gaan de harmonie niet veranderen als er geen noodzaak toe is. Het is eigenlijk alleen maar luisteren. Alles is er al.' 'De cd is een introductie op Selma', vervolgt hij na deze beknopte compositieles. 'We hebben haar gedichten de afgelopen tien jaar gezongen, bewerkt, vertaald, laten vertalen en weer gezongen om haar verhaal te vertellen. Ik voorzie nu drie dingen: de internationale cd-versie van haar gedichten, dat is Songs in the distance geworden, een compleet Duitse versie, en een film over de wonderlijke gang van haar teksten die via via in Israël terecht zijn gekomen. Die film heeft een "happy end". Selma heeft afscheid moeten nemen van haar zielsverklanking. Haar vriend, voor wie ze haar gedichten schreef, stierf op de terugweg naar Israël, maar wij zingen nu haar liederen en bereiken luisteraars bij wie haar verhaal gaat leven. Zo blijven we jaarlijks zes a zeven Selma-concerten geven. Om de schoonheid en om het verhaal.' Schoonheid Die schoonheid heeft Herman van Veen ook weten te vangen in zijn andere passie: schilderen. Zijn werk wordt regelmatig geëxposeerd en eind april opent een expositie in Paleis Soestdijk die niet zozeer met Selma, maar wel alles met de Twwede Wereldoorlog te maken heeft. 'Ik stuitte bij toeval op een toespraak die Koningin Juliana in de jaren vijftig gehouden heeft voor het Congres in de Verenigde Staten', verklaart hij. 'Het was een dankwoord voor de steun van de Amerikanen gedurende de oorlog. Tegelijkertijd gaf ze suggesties hoe zo'n oorlog in de toekomst te voorkomen. Dat is een prachtig betoog over het hoe en waarom van de wereldvrede. Heel vooruitstrevend en nog steeds heel actueel. Het meest briljante van haar verhaal is de algehele strekking: als je voor de schoonheid kiest in plaats van de negativiteit te bestrijden, wint de schoonheid altijd. Dat is waar wij ook over praten. Destijds overschaduwde de nieuwswaarde de inhoud en de context. Daarom zijn we nu bezig de inhoud van deze speech centraal te stellen. Ik heb er vijftien zinsneden uitgehaald die als inspiratie dienden voor vijftien doeken. Er verschijnt ook een boekje met de afbeeldingen van de schilderijen, de speech en een dvd van het maakproces.' Hij laat wat indringende abstracten zien, schilderijen die raken, binnenkomen en refereren aan de herkenbare wereld. 'Ik ben gewoon de hemel aan het stelen', zo relativeert Van Veen zijn werk. 'Eigenlijk ben ik zelf ook hoogst verbaasd dat het is gebeurd en iedere keer weer gebeurt. Ik doe het nu zo'n elf jaar en ik ben telkens verbluft. Maar zingen, schrijven, schilderen, het ligt allemaal zo dicht bijeen. De boodschap van Alfred J. Kwak is niet anders dan die van Songs in the Distance en schilderen is niets anders dan gestolde klank.' 'Herman is een bron die altijd borrelt', zet Edith Leerkes het schilderen in perspectief. 'Schilderen is een nieuwe uitgang naar de buitenwereld. De vorm maakt niet zoveel uit. Herman is het gelukkigst als hij iets kan maken.' 'Maar wel altijd in relatie tot de natuur', vult Van Veen aan. 'De menselijke maat staat het besef in de weg dat je verbonden bent, dat je de natuur bent, dat je allemaal in wezen één bent. Toen Schubert zijn Kwintet in C componeerde en werkelijk geen Groschen meer in zijn zak had, schreef hij een brief aan zijn broer. De strekking was: ik ben zo ongelooflijk gelukkig. Hij wist waarvoor hij schreef: voor de natuur. Hij had een wang waar hij zijn kussen op kwijt kon. Ik ervaar dat ook zo. Ik zing voor de mensen of voor de bomen die het willen horen. Als dat wegvalt, begint de depressie.' Schuldgevoel 'Wij zijn reizigers', vertelt Van Veen. 'We duiken op in een stad waar we nooit eerder geweest zijn en beginnen een verhaal te vertellen. En dan gebeurt het, de kerk stroomt vol. Laatst nog in Reykjavik. Op mijn 66ste maak ik mijn debuut in IJsland. Ik vertel verhalen en kom verrijkt terug met een tas vol nieuwe verhalen. IJsland is het mooiste land van Europa. Ik heb daar licht gezien dat je nergens anders tegenkomt. Ik raak die beelden nooit meer kwijt.' 'Bovendien heerst er een mooi soort saamhorigheid', zegt Edith Leerkes. 'We hebben daar langs een scheur in de aarde gelopen', neemt Van Veen het weer over. 'Je ziet dat de aarde beweegt. Alsof je kijkt naar het begin van alles. Dat is een adembenemende ervaring. En het meest indrukwekkende is dat je in IJsland in alle ernst met de inwoners over elfen kunt praten. Daarom wil ik niet reizen zonder te werken. Ik ben geen toerist. Het wordt pas leuk als je verhalen kunt vertellen, verhalen kunt uitwisselen. Dat is de tover.' En dat heeft weer alles met Selma Meerbaum-Eisinger te maken, vindt hij. 'Van haar teksten gaat een nieuwe betovering uit. Duizenden mensen halen de cd in huis. De naklank die haar gedichten op deze mensen hebben is nieuw, jong, actueel. Zij gaan er weer wat mee doen, zoals wij er wat mee gedaan hebben. Net als de kringen van een steen in de vijver: die steen wordt gevormd door de gedichten van Selma. Wij dragen daar allemaal aan bij en uiteindelijk culmineert dat in een maatschappelijke reactie. Het is niet waarom ik het doe - dat is meer: opa, kijk eens, ik heb een tekening gemaakt - maar het is heel mooi dat het gebeurt.' En de effecten zijn al merkbaar. 'Het enige nog levende directe familielid van Selma, een nicht, is de dans in de Tweede Wereldoorlog ontsprongen', vertelt Leerkes. 'Daardoor heeft ze altijd met een schuldgevoel rondgelopen. We hebben de laatste jaren veel contact met haar gehad over Selma en haar gedichten. Dat heeft ze zo gewaardeerd dat ze van haar schuldcomplex af is, vertelden haar twee dochters die bij de presentatie van de cd aanwezig waren. Ook kwam er iemand naar ons toe die sinds de oorlog een hekel had aan de Duitse taal. Door de schoonheid van de gedichten van Selma had hij het Duits herontdekt.' 'Het is mooi als dat gebeurt', zegt van Veen nogmaals. 'Maar het enige dat ik kan doen is mijn bewondering, verwondering en fascinatie laten zien. Als ik met iemand over ons landgoed loop, zegt men vaak: o mooi. Alsof het een vanzelfsprekendheid is. Toen ik hier kwam was het een woest en ledig agrarisch gebied. Dat is na decennia van aandacht verworden tot een tuin van tien hectare waarin de das, de vos en de salamander zijn teruggekeerd. Dat is onvoorstelbaar indrukwekkend. Ik kan er heel lang rondwandelen en van alles zien, de schoonheid vinden in de meest kleine details. En iemand anders ziet niets.' Noodzakelijkheid 'Het doel is de schoonheid', zegt Leerkes. 'Dat geldt ook voor de cd met de gedichten van Selma. Er zit geen boodschap in, er is geen reden om het te doen. Het is alleen de schoonheid.' 'Daarom heeft deze cd een hoge noodzakelijkheid', zegt Herman van Veen. En hij meent het. Want dat had hij eigenlijk ook al gezegd en geschreven na de presentatie van de cd in de oude synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente Beth Jehoeda aan de Prinsessegracht in Den Haag: 'Voor het concert mocht ik mijn viool warm spelen in de synagoge zelf, een verbluffende akoestiek. Mijn viool leek er te groeien. Terwijl ik mijn toonladders langs banken en muren liet galmen, dacht ik: zou Baruch Spinoza hier ook gezeten hebben, "onze" enige wijsgeer van wereldbetekenis? De man die Bijbelboeken als mensenwerk zag? Of was hij juist daarom in deze "snoge" persona non grata geweest? Wie weet... 'In ieder geval: het werd een ontroerende middag. Selma's gedichten, Ediths zang en gitaarspel, Lori's indringende stem, Rena die door merg en been fluisterde, Jasper - mijn broer - op de viool. De woorden, de muziek, de Joodse omgeving, het zong zichzelf.' I laugh and I laugh and I laugh at myself |