Herman van Veen in de Pers

EXCLUSIEF Will Jensen	Herman van Veen	10 mrt 2003
	"ALS IK IN VLAANDEREN BEN, ZOU IK GRAAG JOHAN ANTHIERENS ZIEN BINNENLOPEN. HIJ WAS TE ONGEDURIG OM IN EEN STOEL TE ZITTEN, DUS BLEEF HIJ DE HELE AVOND IN DE DEUROPENING STAAN. IN HET SCHIJNSEL VAN HET BORDJE 'NOODUITGANG'ZAG IK HEM WEGGAAN. EN DAN LIEPEN WE DOOR DE STAD EN ZEIDEN WE NIKS." "In Zuid-Afrika zie je ze wel eens denken: is hij een Boer of is hij een alien?" grinnikt Herman van Veen. Geen van beide dus. Met zijn 58 - een leeftijd waarop hijzelf complexloos toespelingen maakt op het podium - is hij net iets te oud om door te gaan voor een jonge, blonde god. Een sikkel van resoluut grijze haren omringt zijn kale hoogvlakte, maar aan vitaliteit ontbreekt het hem zeker niet. Zijn mimiek en motoriek hebben een rechtstreekse verbinding naar zijn hart, van waaruit humor en verwondering, liefde en droefheid opborrelen. En in zijn blauwe ogen lees je nog steeds poëzie van het zuiverste water. benen over elkaar EXCLUSIEF: "Ik heb een taal gevonden die mijn waarden vertegenwoordigt." Wat bedoel je daarmee? HERMAN VAN VEEN: Wat ik zing en vertel in mijn taal, is altijd onder vier ogen. Het gaat nooit verder dan de familie, de straat, het dorp waar ik woon, het plein, de kerk, de kermis, het circus. Alles wat ik zing, zeg en schrijf, is altijd in die kleine, omcirkelde relatie van wat mijn ogen kunnen waarnemen. En van datgene waarvan ik verstand heb, want ik ben 23 jaar onder de hoede van mijn ouders geweest. Dat is de voeding van waaruit ik leef, denk en werk. De taal die daar werd gebezigd, is voor mij waarde, waardevol, waarheid - al wil dat niet zeggen dat het objectief gezien zo is. De Nederlandse taal vindt haar kracht juist in de articulatie en de hoeveelheid woorden die beschikbaar zijn voor de omschrijving van dit soort fenomenen. Het woord 'kroeg' heeft voor mij een geweldige betekenis. De kroeg was het begin van de andere wereld, waar ik misschien wel nooit zou komen. Er moest eerst flink wat jenever worden gehesen voordat je de moed had om naar Amerika te gaan. Al die woorden, die waarden van die taal, zijn de mantel die je draagt. Als je die taal spreekt, kan je misschien tot een communicatie komen met een ander volk. Iemand die zoveel reist als ik, gaat naarmate hij ouder wordt die taal almaar meer waarderen. Dat is wat je anders maakt dan de anonieme voorbijtrekkende toerist. Het woord 'toerist' is een fantastisch woord. Je praat niet meer over mensen, over Jan of Piet. De groep heet toeristen. Die kan je makkelijker afschieten. De toeristen fotograferen de Venus van Milo. Wie heeft een grotere persoonlijkheid: Venus of de toeristen? Ik ben geen toerist. Ik ben Herman onderweg, die alles vanuit de Nederlandse taal vertaalt in een andere taal. Die vertaling is pas goed als het Nederlands blijft. Als ik het idioom van een andere taal moet aannemen, ben ik een wanna-be-like- you Japanner of Amerikaan. Hoe slechter mijn Engels, hoe dichter bij het Nederlands, hoe herkenbaarder ik zal zijn. Dat zijn de waarden van de taal. EXCLUSIEF: Doe je dat in je buitenlandse shows met opzet? HERMAN VAN VEEN: Ik zal nooit goed Frans spreken. Dat is mijn ambitie niet. Ik zal wel klaar Frans spreken, helder Frans. Vanuit mijn thuisgevoel, vanuit mijn keuken. Ik zal grammaticale structuren niet correct benutten. 'Je me de- mande'- ik me afvraag - is onzinnig vanuit mijn beleving. 'Je demande me' is aanzienlijk veel geestiger en duidelijker om mijn karakter uit te leggen in het Frans, dan wanneer ik de propere zin zou gebruiken. Want dan ben ik natuurlijk de toerist (lacht). Laatst hoorde ik in een Franse talkshow iemand in alle ernst praten over 'les Beejatle'. Op die manier werd ik op een leuke manier herinnerd aan The Beatles. Dat is toch prachtig! Of 'John Le Nom'. Hij bedoelde John Lennon. EXCLUSIEF: Speel je dezelfde voorstelling in Berlijn, Parijs of New York? HERMAN VAN VEEN: Geen avond is dezelfde. Wat ik vandaag doe, baseer ik op mijn informatie van gisteren. Als ik in Frankrijk opkom, "bonsoir" zeg en niemand reageert, dan is er een probleem. Dan heb ik het verkeerd uitgesproken of is het geen goede avond. Op die manier ontwikkelt zich een voorstelling. Per stad, per land, per dorp is het verschillend. Speel je in Den Bosch, waar de schouwburg naast de kathedraal staat, dan kun je die kathedraal niet vergeten. Je kan niet doen alsof je die hoop stenen niet hebt gezien. Er zijn een aantal collega's die iets komen doen wat ze van plan waren. Dat ben ik in wezen ook, maar ik heb wel die kerk gezien. Daarmee leg ik dramaturgisch het woord 'kerk' neer. En volgens onze dramaturgische wetten moet dat woord een ontwikkeling krijgen. Waarom zou je het anders zeggen? Deze zomer speelde ik in Parijs. Het was 35 graden, dus volgens mij 50 graden in de zaal. Het was ook nog eens Fête de la Musique. Op de Place de la République speelde Simply Red. Die mensen kwamen dus niet om negen uur binnen maar om halftien, omdat ze voor dezelfde prijs Simply Red en Herman van Veen konden krijgen. Dat is een volstrekt andere avond. Je krijgt een gevoel van 'it's all in a colour of hair'. Ik zei: "Als ik al roo' ben, is het door de temperatuur." Dat heeft dan weer zoveel andere betekenissen, zodat er dubbelzinnig werd gegrinnikt. Die juffrouw op de eerste rij deed dan toch maar de benen over elkaar. In Antwerpen deed ik een voorstelling in het kader van de dood van Willem Wilmink, een vriend van me die pas was overleden. Ik had een lied gemaakt dat ik toen voor het eerst zong. Nou, ik was zo nerveus als een meisje van twaalf. De eerste twintig minuten dacht ik: "Straks komt dat lied." Ik was er emotioneel eigenlijk niet toe in staat. Maar ik vond wel dat ik het moest doen. Dit is een lang antwoord om te zeggen: je kunt de omstandigheden waarin je speelt, niet wipen uit je dramaturgie. Je past niets aan, het is gewoon anders. Het is geen intellectueel proces, maar een waarnemingsproces, een ervaringsproces. EXCLUSIEF: In zijn boek 'Noten kraken' zei Godfried Bomans dat de Nederlanders zich warmen aan een vuur waaruit de Vlamingen de kastanjes halen. HERMAN VAN VEEN: Als hij daarmee bedoelt dat de taal meer wordt gekoesterd door de Vlamingen dan door de Nederlanders, moet ik de heer Bomans gelijk geven. De ontwikkeling binnen de Nederlandse taal gaat bij ons de Angelsaksische richting uit. Als er een Engels equivalent bestaat, wordt dat geprefereerd boven de historische beschikbaarheid van Nederlandse woorden. Of dat tragisch is, weet ik niet. In Zuid- Afrika is er nog een deel van onze taal bewaard gebleven. Ik vind dat adembenemend interessant. De woorden die daar bestaan, doen het lijken alsof je Rembrandt hoort praten. Dat vind je in sommige opzichten ook hier terug. tekentafelconstructie EXCLUSIEF: In hoever begrijpt een Nederlander onze communautaire problemen? HERMAN VAN VEEN: De conflictueuze situatie tussen het Vlaams en het Waals heeft te maken met het feit dat België een tekentafelconstructie is. Men heeft met een liniaal lijnen getrokken door een gebied dat door de eeuwen heen gegroeid is. Men heeft rivieren genegeerd. Dat is destijds door een aantal zich verstandig noemende heren bedacht, maar de gevolgen zijn niet te overzien. Het is overigens niet alleen een Belgisch probleem. Kijk maar naar Afrika, waar een aantal loodrechte lijnen bepaalden wie tot welke stam zou moeten behoren. Met alle relevante oorlogen daardoor. Dat is een historische vergissing. De stammenoorlogen tussen deTutsi's en de Hutu's hebben te maken de verdeling van de gronden. Wat van hen was, is na een bepaalde dag niet meer van hen. Kijk naar Israël en Palestina, waar imaginaire grenzen de voedingsbodem zijn voor dit soort conflicten. Dat is te absurd voorwoorden. Die oorlogen worden getolereerd omdat onze hele economie op een conflictmodel is gebaseerd. Het is allemaal niet zo toevallig als het lijkt. EXCLUSIEF: Jij bent getrouwd met Gaëtane, een Waalse. HERMAN VAN VEEN: Daardoor kan ik heel goed begrijpen hoe een familie uit Mons naar Vlaanderen kijkt. En ook hoe Vlaanderen kijkt naar het voormalige rijke Wallonië, met zijn mijnen, zijn adel en zijn hele geschiedenis. Er is daar een crossover die niet voldoende is gearticuleerd, waardoor het bij extreme situaties allemaal telkens weer op de spits kan worden gedreven. In een polariserende Belgische ontwikkeling zal de taalstrijd altijd worden gebruikt als de kop van Jut. Dat is een polemische werkelijkheid. De Waal die ik heb leren kennen - dat is subjectief, want het zijn er maar een paar honderd - heeft over het algemeen geen hoge hoed op van de Fransen. Zijn betrokkenheid gaat veel meer naar Vlaanderen uit, meer dan de Vlaming zich wil realiseren. Dat is mijn persoonlijke ervaring. Tussen Wallonië en Frankrijk is de relatie in zekere zin zoals tussen Nederland en Duitsland. Er zit een diep wantrouwen, een diepe angst voor het overoverschaduwd worden en het inleveren van identiteit. De Waal ligt dichter bij het Belgische gedachtegoed. De mensen die de vertaling zouden moeten maken naar elkaar, kunnen zich dat niet permitteren omdat ze van het verschil leven. Dat is tragisch. Als ik met mijn schoonvader over Vlaanderen praat, merk ik een geweldige waardering voor wat dat gebied heeft tot stand gebracht in de afgelopen dertig jaar. Misschien is de relatie Wallonië-Vlaanderen wel te vergeleken met die tussen Vlaanderen en Nederland, die een soort voorbehoudsympathie is. klassieke midlifecrisis EXCLUSIEF: Veel artiesten komen na de voorstelling en het applaus terecht in een eenzame loge. Gebeurt dat bij jou ook? HERMAN VAN VEEN: Vroeger wel. Ik ben nu 58. Ik heb een echte, klassieke midlifecrisis gehad. Midden veertig heb ik daar geweldig moeite mee gehad en vaak niet geweten hoe ik eruit moest komen. De ervaring heeft mij geleerd datje dat kunt opvangen. Door te zeggen dat je die angst hebt en het probleem bespreekbaar te maken. Plus: als je jonger bent, is het niet altijd helder wat je diepste intenties zijn bij de keuzes die je maakt. Ik heb nu ontdekt dat ik geen ander belang heb dan mi ziek maken en zingen. Dat weet ik misschien tien jaar. In het verleden heb ik een berg willen beklimmen zonder me te realiseren dat je er ook helemaal af moet. Er zijn wel eens stiltes geweest, toen ik thuiskwam na een tournee waarop ik ke problematiek. Als je kennis hebt, begrijp je dat stelen geen zin heeft, dat het een ziekte is. En daarvoor is er gezondheidszorg. lafhartig EXCLUSIEF: Heb je er nooit aan gedacht om in de politiek te gaan? HERMAN VAN VEEN: Er zijn momenten geweest dat ik er wel aan heb gedacht. Maar naast 'het vak' heb ik gekozen voor de maatschappelijke aspecten. Ik ben al veertig jaar in het ontwikkelingswerk bezig. Wereldwijd heb ik allemaal kleine prototypen van ons denken gebouwd, die allemaal te maken hebben met ecologie, onderwijs en gezondheidszorg - in welke volgorde dan ook. Politiek is een gevolg van een werkelijkheid die we niet meer onder controle hebben. Voor een politicus is er bijna geen beginnen meer aan. Politiek is ondenkbaar zonder compromissen. En compromissen zijn realistisch - zegt men. Mijn doelstellingen zouden binnen de politiek nooit te bereiken zijn. De Nederlandse houding ten opzichte van de oorlog in Irak was aanvankelijk tegen. Tot men erachter kwam dat dit wel eens een heleboel stemmen zou kunnen kosten. De christen-democraten waren voor de oorlog. Dus moest de Partij van de Arbeid een andere houding aannemen, anders zouden ze nooit coalitiepartner kunnen worden. Ze hebben gemakshalve hun houding bijgesteld: "Nu de oorlog begonnen is, zijn we voor de Amerikanen." Lafhartig! Het is weer het conflictmodel waarin een nieuwe vijand moest worden gezocht, namelijk de islam. De oude vijand, het communisme, was verdwenen. We zijn weer terug in de tijd van een soort kruistochten. Deze oorlog is gevoerd in naam van de christelijke vrijheid, van het christelijke democratische recht. Ik neem diep mijn hoed af voor de landen die zich daadkrachtig hebben geuit tegen de oorlog. Ik ben gegeneerd over de Nederlandse houding. Het allerergste is het terzijde schuiven van dat broze democratische systeem van de Verenigde Naties. Hoe ingewikkeld is het niet om zoveel verschillende geesten tot een eenheid te smeden. Daar zou de hele wereld het allerdiepste respect moeten voor hebben. Dat schuif je toch niet terzijde om die zogezegde ineffectiviteit ten aanzien van de besluitvorming ,om redenen die alleen maar hysterisch-economisch of revanchistisch kunnen zijn. Vergeet niet dat de heer Hoessein een product is van het Amerikaanse denken, een wapen tegen nog grotere vijanden. De manipulatie van de wereldopinie is huiveringwekkend. De mensen hebben geen idee wat dit in de komende veertig, vijftig jaar zal betekenen. Het is een aanjager van extremen. EXCLUSIEF: Jij gelooft in de ultieme goedheid van de mens. Komt er soms sleet op dat geloof? HERMAN VAN VEEN: We hebben het gehad over de waarden van de taal en van mijn opvoeding. Nee, dus. Dat wil niet zeggen dat ik vanuit mijn religieus besef denk: ze weten niet wat ze doen. Dat is mijn diepste inzicht. Ik denk dat Bush denkt dat hij juist handelt. Dat betekent alleen maar dat er in zijn omgeving bijzonder weinig genegenheid en echte liefde is. Maar dat zal hij zelf nooit zo zien of kunnen aanvaarden. Stel je voor dat je in een situatie komt waarin je moet beslissen om een stad als Bagdad te bombarderen, waarvan je weet dat het niet beperkt blijft tot centimeters. Los nog van het experimentele karakter van de oorlog, van de fall-out We kennen het Golfsyndroom I en het Golfsyndroom II, we weten hoeveel tienduizenden mensen daar met allerlei afschuwelijke verschijnselen aan ten onder gaan. Het idee alleen al dat je een land bombardeert waarvan je gezegd hebt dat ze in staat zijn chemische wapens te produceren. Wat bombardeer je dan? Welke verantwoordelijkheid neem je dan? God zij dank bleek dat vooralsnog niet het geval. Dan heb je het geweten en de wereld gemanipuleerd, of je hebt het geweten en een geweldig risico gelopen ten opzichte van de gezondheid in de hele regio. Het is tragisch. Soms stelt men mij de vraag: "Goed, meneer van Veen, maar die Hitler of die Mussolini of die Alexander de Grote of die Caesar?" Dan zeg ik: ja, ze hadden er niet mogen komen. Oorlog was een wapen tegen werkloosheid, zei men. Er werd iemand gezocht die bereid was die oorlog te voeren. Wij creëren zelf onze monsters, we zijn er niet het slachtoffer van. En vervolgens moeten we met onszelf afrekenen, in de personificatie van een Saddam Hoessein. Bestudeer de geschiedenis van de familie Krupp, dan begrijp je hoe bepaalde ontwikkelingen in de Duitse maatschappij mogelijk zijn geweest. Of een eenvoudige industriële familie in Noord-ltalië, dan begrijp je hoe het mogelijk is geweest dat een Mussolini heeft kunnen bestaan. Bestudeer de roots van de kerk. Wij kiezen op basis van datgene wat we niet mogen weten. Later zeggen we dus allemaal: als we dat hadden geweten! Ja zeg, goeie morgen. fallussymbolen EXCLUSIEF: De mens creëert niet alleen zijn eigen demonen, hij creëert ook zijn eigen God. HERMAN VAN VEEN: Voor mij is er zoiets als een collectief bewustzijn. Elke technologische ontwikkeling gebeurt op meerdere plaatsen tegelijk. Dat bewustzijn hebben sommigen willen vangen in een beeld of een woord: het onuitspreekbare, Goh. De 'h' hebben ze vervangen door een 'd'. Het is de verbijstering, gevangen in een woord. Wat we niet begrijpen, respecteren we zo hard dat we bereid zijn fallussymbolen uit steen op te trekken, die we dan kerken noemen. Om dicht bij dat Goh te zijn, bij dat wonder. De kunst in het algemeen is het meest goddelijke waartoe we als mensen in staat zijn. Religie is daar een deel van, een kunstvorm. Dat heeft te maken met projectie, met het voorstellingsvermogen om te willen geloven in een God, in een abstractie. Dat onderscheidt ons van dieren en stenen. Wat de Kerk aan kunst heeft voortgebracht, is groots. Op het moment dat dit een wapen wordt, zijn we verloren. Er zijn mensen die zeg gen: "Ik ken Goh." Zij kennen de verbijstering zelf. Zij kennen zijn adres. Zij kunnen bij hem op de thee. Mensen die doen alsof ze het telefoonnummer van God hebben, die hebben een probleem, want ze jokken. Of het nou Mohammed was, of Boeddha, zij waren materievrij. Zij waren een glimlach. En zeiden: "Goh, mooi weer vandaag. Goh, lekker wijntje." (grinnikt) Maar zij die blind en doof zijn, hebben materie nodig. Dan lijkt het iets. EXCLUSIEF: Blik je wel eens weemoedig terug op figuren uit je verre verleden? Op Corrie van Stokkum bijvoorbeeld, met wie je trouwde op de kleuterschool? Of Meester Bram Mok? HERMAN VAN VEEN: Die mensen mis ik hartstochtelijk. Het worden er alsmaar meer. Als ik in Vlaanderen ben, zou ik graag Johan Anthierens zien binnenlopen. Hij was te ongedurig om in een stoel te zitten, dus bleef hij de hele avond in de deuropening staan. In het schijnsel van het bordje 'Nooduitgang' zag ik hem weggaan. En dan liepen we door de stad en zeiden we niks. Of hij praatte twee uur achter elkaar. Of hij was ineens in Oost-Duitsland, in Leipzig, en dan zaten we een hele nacht te praten. Of Sus Verleyen, met wie we in zijn huis in Knokke net zolang opbleven tot w aan dat kleine meertje erachter het licht-'' konden zien opgaan. In Vlaanderen mis ik ook wel vriendinnen die ik ooit heb bemind, maar die ik niet meer zie. Waar zijn jullie met jullie borsten? Ze waren zo mooi! (grinnikt) Maar ik mis ook Meester Mok. Die man gaf nooit les. We zaten in de klas en kregen de opdracht: "Teken de maan." Veertig minuten later kwam hij terug, bekeek al die manen, zei: 'Teken de zon", en ging weer weg. Het was een joodse man, die uit een concentratiekamp of zo kwam. Hij ging telkens naar buiten om te kijken of de Duitsers echt weg waren. Hij was het ook die zei: "Die jongen moet viool spelen." Maar hoe kwam ik aan een viool? Dus ging hij ernaar op zoek. Een geweldige kerel. Allemaal dood. Deze zomer ben ik drie makkers kwijtgeraakt: Willem Wilmink, mijn oude buurman en mijn vioollerares. Ik heb zo'n klein telefoonboekje, al tientallen jaren. Ik wil die dode mensen niet wegstrepen of er een kruis achter zetten. Dat vind ik eng. Dus heb ik een marker gekocht, dan kan ik er een lijntje over trekken en zijn ze er toch nog. Ze zingen ook mee. Mijn vrouw bracht me onlangs een fotoboekje van mijn ouders mee. Man, ik werd helemaal rustig. Daaruit begrijp ik dat ik hier niet alleen ben. Mijn vader en moeder hebben krachtig meegezongen. Tussen drie en vier uur heb ik altijd een dip. Dan wil ik een borrel, maar dat kan ik me niet permitteren, dus moet ik een halfuurtje gaan slapen of mijn vader en moeder bellen. Dat was altijd zo. Ik loop nog zeker één keer per maand naar de telefoon om te zeggen: "Mama, heb je gezien hoe de hazelaar... Oh shit!" WILL JENSEN "IN DIT VAK MAAK IK ELKE DAG HET GEBREK AAN OPRECHTHEID MEE. HET IS ECHT PATHETISCH. IK STA HIER OMDAT IK VAN ZINGEN HOU, NIET VOOR HET GELD. IK VIND DAT DE MENSEN DIE HET SPEL MAKEN EN DE STOELEN SCHOONHOUDEN, DEGELIJK BETAALD HOREN TE WORDEN. EN NIET EEN OF ANDERE LISTIGE KLOOTZAK." "DE SHOWBUSINESS IS GEEN VRIENDELIJKE WERELD, MAAR ÉÉN DIE TALENT EXPLOITEERT" "JE KUNT DE OMSTAN- DIGHEDEN WAARIN JE SPEELT, NIET 'WIPEN' UIT JE DRAMATURGIE. JE PAST NI ETS AAN, HET IS GEWOON ANDERS. HET IS GEEN INTELLECTUEEL PROCES, MAAR EEN WAAR- NEMINGSPROCES, EEN ERVARINGSPROCES." "IK DENK DAT BUSH DENKT DAT HIJ JUIST HAN- DELT. DAT BETEKENT ALLEEN MAAR DAT ER IN ZIJN OMGEVING BIJ- ZONDER WEINIG GENEGEN- HEID EN ECHTE LIEFDE IS. MAAR DAT ZAL HIJ ZELF NOOIT ZO ZIEN OF KUNNEN AANVAARDEN." "ER ZIJN MENSEN DIE ZEGGEN: "IK KEN GOH." ZIJ KENNEN DE VERBIJSTERING ZELF. ZIJ KENNEN ZIJN ADRES. ZIJ KUNNEN BIJ HEM OP DE THEE. MENSEN DIE DOEN ALSOF ZE HET TELEFOONNUMMER VAN GOD HEBBEN, DIE HEBBEN EEN PROBLEEM, WANT ZE JOKKEN." "HET ERGSTE IS HET TERZIJDE SCHUIVEN VAN DAT BROZE DEMOCRATISCHE SYSTEEM VAN DE V.N. HOE INGEWIKKELD IS HET NIET OM ZOVEEL VERSCHILLENDE GEESTEN TOT EEN EENHEID TE SMEDEN. DAAR ZOU DE HELE WERELD HET DIEPSTE RESPECT MOETEN VOOR HEBBEN." "IN ZUID-AFRIKA IS ER NOG EEN DEEL VAN ONZE TAAL BEWAARD GEBLEVEN. IK VIND DAT ADEMBENEMEND IN- TERESSANT. DE WOOR- DEN DIE DAAR BESTAAN, DOEN HET LIJKEN ALSOF JE REMBRANDT HOORT PRATEN." "DE WAAL DIE IK HEB LEREN KENNEN HEEFT OVER HET ALGEMEEN GEEN HOGE HOED OP VAN DE FRANSEN. ZIJN BETROKKENHEID GAAT VEEL MEER NAAR VLAANDEREN UIT, MEER DAN DE VLAMING ZICH WIL REALISEREN. DAT IS MIJN PERSOONLIJKE ERVARING." "IK WIL DIE DODE MENSEN NIET UIT MIJN TELEFOONBOEKJE WEG- STREPEN OF ER EEN KRUIS ACHTER ZETTEN. DAT VIND IK ENG. DUS HEB IK EEN MARKER GEKOCHT, DAN KAN IK ER EEN LIJNTJE OVER TREKKEN EN ZIJN ZE ER TOCH NOG."